گذر رنگ‌ها از میان تارها و پودها (پته‌دوزی کرمان)
شاید در مواقعی هنر را بتوان حاشیه‌نگاری هنرمندان و نازک‌اندیشان در امتداد واقعیت‌های زندگی دانست. واقعیتی که گاه آنچنان سخت است و زمخت که تنها به مدد لطافت هنر می‌توان در قاب نگاه تماشاگرش نشاند. چنین ترفندی که به رنگ‌آمیزی جهان واقع می‌پردازد، در زندگی و فرهنگ ایرانی بیشتر از هر جای دیگری از جهان به چشم می‌آید. چنانکه اگر به فرشینه‌هایی که زیر پای ایرانی‌ها گسترده شده‌است نیز نگاهی بیاندازیم، جهانی سراسر رنگ و نگار را نظاره خواهیم کرد. کافی‌است به تنهایی بستری مهیا شود، در این هنگام است که پندار و خیال هنرمند ایرانی چونان مرغکان بهشتی جان می‌گیرند و بر شاخ و شاخسار زندگی می‌نشینند.
پته‌دوزی نمونه‌ای از زیباترین هنرهای ایرانی است که در آن هنرمند اسباب زندگی را با خیال‌انگیزترین نقوش و طرح‌ها می‌آراید. هنری که در آن زنان و دختران نازک‌اندیش، پندارها و بینش منحصربفردشان را به وسیلهٔ بخیه‌های نخی رنگین بر زمینه ی‌پارچهٔ پشمی می‌نشانند.
و اما در باب واژه پته می‌توان به فرهنگ‌های لغت مراجعه نمود. چنانکه در فرهنگ لغت معین “پته” را از ریشه “پُت” دانسته و آنرا پشم و کرک معنا کرده‌است. “پشم نرمی که از بُن موی بز به شانه برآورند و از آن شال و کلاه و نمد و امثال آن کنند.”
و اما در باب شناخت این نوع از هنر که به دلیل برخورداری از معیارها و شاخصه‌های مشخص‌اش نمونه‌ای ویژه در میان صنایع دستی ایرانی محسوب می‌شود، پته را نوعی سوزن دوزی ایرانی تعریف کرده‌اند که از دوخت ریس‌های پشمی رنگین بر روی عریض یا شال، در طرحهای زیبایی چون: بوته، سرو، ترنج و موارد دیگر پدید می‌آید. نمای پته، منظره‌ای بدیع از گل و بوته‌های رنگین را به نمایش می‌گذارد و از آنجا که پدیدآورندگان این نما، به طور معمول زنان و دختران کرمانی بوده‌اند، آن را نمادی از هزاران درد و رنج و گاه شادی و شعفی دانسته‌اند که در ذهن این زنان و دختران منقوش بوده و از اثر نگاه‌های خستهٔ آنان که هر صبح تا شام، در پی سوزن، از نقطه‌ای به نقطهٔ دیگر حرکت کرده، خلق شده‌است. چنین تعریف ویژه‌ای که از پته‌دوزی در کتاب “فرهنگ بهدینان” آمده‌است، دیدگاهی نسبتا کامل از وجوه نهان و آشکار این هنر به دست می‌آید.
اما هرآنچه که می‌بایست درباره تاریخچه و پیشینه این نوع از صنایع دستی دانست، مطلبی به تفصیل نمی‌توان بیان نمود. چرا که تاریخ دقیقی از پیدایش این هنر زیبا در دست نیست، زیرا در برابر عوامل جوی دست‌بافته‌ای آسیب پذیر است. اما درسفر نامهٔ شاردن به‌دوره صفوی در کرمان اشاره شده است که پته کاربردهای مختلفی داشته است. در کتابهای گوناگون هنری قدیمی ترین نمونه از پته‌دوزی در دنیا را متعلق به سال ۱۲۸۵هجری قمری دانسته‌اند . در مورد این نمونه قدیمی باید اشاره کرد که بصورت سوزنی بوده و همهٔ زمینه اش با گل‌های ریزافشان بصورت محرمات و جناغی کج با استفاده از نخهای ابریشمی رنگین و روی پارچه‌ای از جنس پشم کرم‌رنگ انجام شده است و متعلق به سدهٔ ۱۲ هجری قمری است، دورش با پتک دوزی و حاشیه اش بصورت پته دوزی و با نقش بته جقه‌ای قهروآشتی می‌باشد. یک نمونه دیگر که از نظر تاریخی بر روانداز قبر شاه نعمت اله ولی تقدم دارد بقچهٔ پته دوزی و سلسله دوزی فرج اله کرمانی می‌باشد و تاریخ آن به سال ۱۲۸۰هجری قمری اشاره دارد.
اما آنچه که به‌عنوان مواد و مصالح اولیه برای تولید و دوخت پته‌های مورد نظر بکاربرده می‌شود، “عریض” یا پارچه زمینه و “ریس” یا نخهای رنگین است.
عریض: پارچه‌ای دستباف است که به وسیلهٔ دستگاه‌های بافندگی چوبی تولید می‌شود. اما در سال‌های اخیر دستگاه‌های چوبی جای خود را به دستگاه‌های تک فاز برقی داده‌اند و پس از آن نیز تدریجابافته‌های کارخانه‌یی جایگزین عریض‌های دستباف شده‌است. هم‌اکنون پته‌های استان کرمان‌را بیشتر اینگونه از پارچه‌های کارخانه‌یی تشکیل می‌دهد.
ریس: که معمولاً در رنگ‌های عنابی، مشکی، سبزروشن، سبزتیره، زرد، نارنجی، قرمز، آبی‌تیره، سبز ماشی، لاکی و… مورد استفادهٔ پته دوزان قرار می‌گیرد، نوعی نخ پشمی‌دست‌ریس یا ریسیده شده به وسیلهٔ ماشین است که میزان مصرف آن به نسبت نوع نقش و ضخامت یا نازکی نخ مورد مصرف متفاوت می‌باشد. اما بطور متوسط رودوزی هر متر پته به‌حدود ۳۷۵ تا ۴۰۰ گرم نخ نیاز دارد.
زنان پته دوز، براي تهيه يك قطعه پته، پس از بريدن عريض در ابعاد لازم، براي محصولي كه قصد دوختش را دارند، ابتدا طرح مورد نظر خود را كه بيش تر ذهني و شامل برداشت‌هاي مينياتوري از طبيعت، به ويژه درخت سرو و انواع گل‌هاي نمادين است، بر روي كاغذ كالك ترسيم كرده و سپس در مرحله بعد كه به گرته‌زني شهرت دارد، خطوط طرح را به طور متناسب با سوزن سوراخ مي‌كنند. آنگاه آن را بر روي عريض قرار داده و به نسبت رنگ عريضي كه براي دوخت انتخاب شده که بیشتر رنگ‌هاي كرم، سبز و سرمه اي را شامل مي شود، روي كالك پودربچه، گچ نرم يا خاكِ زغال مي‌ريزند .(براي انتقال نقش بر روي عريض تيره از خاك گچ يا پودر تالك و براي پارچه هاي روشن از خاك زغال استفاده مي‌شود) . در پايان، نقاط مشخص شده را با قلم و مركب چين، روي پارچه مشخص مي كنند.
مرحله بعدي كار پته دوزي را انتخاب نخ در رنگ‌ها و ضخامت‌هاي مختلف تشكيل مي‌دهد . در سال‌هاي گذشته رنگ غالب نقش‌ها را در پته‌هاي كرمان سياه، سبزتيره، آبي تيره، لاكي، سبز ماشي و.. . تشكيل مي داد . اما طی سال‌هاي اخير، با توجه به راه‌يافتن پته به بازارهاي خارج از كشور و به تناسب سليقه خريداران خارجي كه بيش تر متقاضي پته به رنگ‌هاي ملايم هستند، استفاده از رنگ‌هاي عنابي ، سبزروشن ، زرد، نارنجي، صورتي، و.. . نيز به پته دوزي راه‌يافته . با اين وجود پته‌هايي كه جهت عرضه در داخل كشور يا بازارهاي منطقه دوخته مي‌شود، همچنان رنگ‌هاي تند وتيره دارد . زيرا زنان پته دوز معتقدند به دليل آن كه طرح‌هاي پته، نه شلوغ است و نه هندسي، رنگ‌هاي روشن چندان جاذبه‌اي به محصول نمي‌دهند و تيره‌بودن رنگ‌ها ارتباط نقوش با همديگر را منطقي‌تر و قابل قبول‌تر مي‌كند.
پس از انتخاب و تهيه نخ ، پته دوز ابتدا جاي خطوط اصلي را سوزن مي‌زند . اين مرحله به دليل آن كه نقوش به طور خطي دوخته مي‌شود به مرحله ساق‌دوزي معروف است . سپس داخل نقوش و متن پارچه، با اسلوب خاصي با بخيه‌هاي رنگين پر مي‌شود . كه اين مرحله از كار، به آب دوزي يا متن‌دوزي شهرت دارد . آخرين مرحله كار پته‌دوزي كه ضمنا مهم‌ترين مرحله نيز به حساب مي‌آيد، مرحله برگ دوزي و سايه‌زدن با نخ نازك پيرامون گل‌ها و نقش‌هاست كه معمولادر اطراف حاشيه و به صورت زيگزاك انجام مي‌شود و آن را پتك‌دوزي نيز مي‌نامند (پتك در زبان محلي به معني جوانه است.
در آخرين مرحله و پس از اتمام دوخت، پته را شسته و با كمك دستگاه مخصوصي به نام نورد، اتو زده و آماده عرضه به بازار مي‌كنند .در حال حاضر پته دوزي روي سجاده ، جا‌قرآني ، پرده ، رويه‌كوسن ، زيرليواني ، پشتي، روميزي، روتختي، جلد جعبه دستمال كاغذي، بقچه، سوزني ، رويه‌دمپايي، كيف، جلد‌عينك، قوطي سيگار، بند دوربين و.. . انجام مي‌شود .
دیدگاهتان را بنویسید