معرفی صنایع دستی عشایری لرستان و کاربردهای آن در توسعه اقتصادی(1)

*صنایع دستی عشایری

صنایع دستی عشایری شامل آن دسته از صنایعی است که توسط هنرمندان ایلات و عشایر تولید شده و اغلب جنبه خودمصرفی دارند و می‌توانند در توسعه اقتصادی منطقه نقش بسزایی داشته باشند. بیشتر این صنایع دربرگیرنده دست بافته‌های عشایری با نقوش و طرح و رنگ خاص هر ایل است که نمونه بارزی از نبوغ هنری پدیدآورندگان آن می‌باشند.

این محصولات در لرستان از تنوع بالایی برخوردارند. برخی از این دسته بافته‌ها عبارتند از:

نمکدان: بافته‌ای داری است که ایلات و عشایر برای نگهداری و حمل نمک درشت و یا ساییده از آن استفاده می‌کنند. نمکدان با چند تکنیک بافته می‌شود قسمت روی آن معمولا با تکنیک گلیم رندی و پشت آن نیز با طرح ساده گلیم بافت در چند رنگ متفاوت بافته می‌شود. همچنین قسمت تحتانی نمکدان جهت دوام بیشتر آن با تکنیک قالی‌باف بافته می‌شود. پس از اتمام بافت نیز پارچه متقالی به عنوان آستر در داخل نمکدان قرار می‌گیرد.

چیت‌بافی: چیت که در برخی نقاط به چیغ معروف است بافته‌ای مانند حصیر است که با نی‌های توخالی و موی بز بافته می‌شود. چیت در دو نوع ساده و گلدار بافته می‌شود و از آن به عنوان حصار دور سیاه چادر و همچنین در تقسیم‌بندی فضای داخلی آن استفاده می‌شود.

این هنر درمیان تمامی عشایر لرستان رواج دارد و زنان معمولا آن را هنگام سکونت در نواحی گرمسیری واقع در مناطق جنوبی این استان که محل رویش نی‌های مردابی است در ماه‌های اسفند و فروردین هر سال می‌بافند.

گلیم (لِه): که گاه در گویش لری لِه نامیده می‌شود گونه‌ای فرش بدون پرز و به اصطلاح تخت بافته است. بافت گلیم در اکثر مناطق لرستان به خصوص در روستاهای اطراف نورآباد رواج دارد. گلیم‌های این منطقه به لحاظ سبک طراحی و نقوش منحصربفرد و همچنین کیفیت بالای بافت آن سرآمد گلیم‌های لرستان می‌باشد.

سبک طراحی و نقش‌پردازی گلیم نورآباد را به شیوه‌ای ساده‌تر در گلیم‌های اطراف شهرستان کوهدشت و منطقه چگنی می‌توان مشاهده کرد.

جاجیم: جاجیم نوعی پارچه است که با تکنیک بافت تار رو یا جاجیم باف تولید می‌شود از جمله خصوصیات این شیوه بافت آن است که برخلاف دیگر منسوجات نقش‌ها در آن به واسطه تارها تولید می‌شوند. به همین دلیل نقوش جاجیم در طول آن و به موازات تارهای این دستباف به وجود می‌آیند. مهم‌ترین مناطق بافت جاجیم در لرستان منطقه طرهان و سرطرهان از توابع شهرستان کوهدشت و مناطق بختیاری‌نشین لرستان در اطراف شهرستان الیگودرز می‌باشد که در آن عشایر بختیاری بهترین نمونه‌های جاجیم لرستان را تولید می‌کنند.

پلاس: پلاس نوعی گلیم درشت بافت است که در آن به جای نخ پشمی از نوارهای بریده شده از البسه کهنه به عنوان پود استفاده می‌شود. به همین دلیل در برخی مناطق لرستان این دستباف را گلیم کهنه می‌نامند. از پلاس همانند گلیم به عنوان زیرانداز استفاده می‌شود.

چادر (سیاه چادر، داوار): سیاه‌چادر که در گویش عشایر لک داوار یا سیاه‌مال (خانه سیاه) و در گویش‌های لری و بختیاری به ترتیب داوار و بهون خوانده می‌شود مهم‌ترین گونه مساکن عشایری است. سیاه‌چادر از موی بز و به شیوه جاجیم باف بافته می‌شود. یک تخته سیاه‌چادر به طور متوسط از 15تا 20 لت به پهنای تقریبی 35سانتی‌متر تشکیل می‌شود که از اتصال آنها به یکدیگر سیاه چادر به وجود می‌آید. ابعاد سیاه چادر معمولا 2در 6 متر می‌باشد. بافت سیاه چادر در میان تمامی عشایر لرستان رواج دارد.

وریس یا کشه: وریس یا کشه نواری پشمی است که توسط ابزاری به نام دووال یا یال بافته می‌شود دیال در واقع نوعی کارت مربع شکل از جنس چوب و یا چرم است که در هر گوشه آن روزنه‌ای برای عبور نخ تعبیه شده است. ویژگی بارز تکنیک بافت وریس در چرخش 45 درجه‌ای این کارت‌هاست که با پیچش دو به دوی تارها به دور هم باعث ایجاد دهانه بافت برای عبور نخ پود می‌شود، به همین دلیل این تکنیک بافت را تارچرخان نیز می‌نامند. سابقه کارت بافی در ایران به اواخر هزاره سوم و اوایل هزاره دوم پیش از میلاد برمی‌گردد. الواح و کارت‌های بافته شده از استخوان و سفال که رولان دومکنوم و ژرژکنتو در گزارش‌های باستان شناسی خود از آن نام برده‌اند گواهی بر این مدعاست.

همچنین بر روی مفرغی از لرستان در کتاب دیاکنوف تصویر مردی دیده می‌شود که نوارهای بر روی لباس آن دوخته شده و در نقش‌های متعلق به دوران‌های تاریخی نیز نمونه‌ای از سربندها که لرها استفاده می‌کردند وجود دارد که نشان از قدمت استفاده از وریس (نوار) در لرستان دارد. مهم‌ترین مناطق بافت ورزیس در لرستان شهرستان‌های الیگودرز و روستاهای آن  که محل سکونت عشایر ایل بختیاری است می‌باشد. همچنین وریس در میان عشایر و روستاهای دیگر شهرهای این استان مانند الشتر، نورآباد و کوهدشت رواج دارد.

موارد کاربرد وریس عبارتند از: کمربند، تزئین لباس (دوریقه ، لبه، آستین و…) بند قنداق، تزئین اتاق و یا سر در سیاه چادر، تنگ اسب و حیوان‌های بارکش.

نویسنده: مهتاب اکبری ورمزیار (کارشناس ارشد مدیریت جهانگردی)

صنایع دستی هر قوم و ملتی معرف ذوق و خلاقیت آن قوم در پاسخ به نیازهای مادی و معنوی خود در گستره تاریخ است. این صنایع در لرستان از لحاظ جایگاه اجتماعی و مکان تولید به سه دسته صنایع دستی عشایری، صنایع دستی روستایی و صنایع دستی شهری تقسیم می‌شوند.